Η ιχθυοφαγία στην αρχαία Ελλάδα είναι από πρόπερσι αντικείμενο μιας πολύ διαφορετικής μελέτης που έχει αρχίσει μια ζωο-αρχαιολόγος, η Δρ. Δήμητρα Μυλωνά. 

Πρόκειται για μια επιστήμονα που εργάζεται στο Ινστιτούτο Αιγαιακής Προϊστορίας για την Ανατολική Κρήτη και ταυτόχρονα είναι συνεργάτιδα στο Ινστιτούτο Αλιευτικής Έρευνας (ΙΝ.ΑΛ.Ε.) του «ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ». 

Η έρευνα του ΙΝΑΛΕ 

Το ΙΝΑΛΕ εδρεύει στη Νέα Πέραμο στο νομό Καβάλας και οι επιστήμονες που συνεργάζονται με τον οργανισμό προσπαθούν να "αλιεύσουν" πληροφορίες για τις παραδόσεις που υπήρχαν κατά την αρχαιότητα στις περιοχές Θάσου και Σαμοθράκης αλλά και σε όλη την ακτογραμμή του βορειοανατολικού Αιγαίου από τον Στρυμονικό κόλπο, τον κόλπο της Καβάλας και τις εκβολές του Νέστου έως το Δέλτα του ποταμού Έβρου.

Πως βρίσκουν στοιχεία

Οι επιστήμονες συλλέγουν στοιχεία από γραπτές πηγές και επιστημονικά κείμενα και τα συνδυάζουν με τα αποτελέσματα μελέτης διαφόρων ευρημάτων.

Όπως εξηγεί η κ. Μυλωνά, από τα ψαροκόκαλα που φέρνει στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη και από τα σκεύη μέσα στα οποία μαγείρευαν προκύπτουν πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία μετά και από χημική ανάλυση των υπολειμμάτων των τροφών. 

Τα έως τώρα στοιχεία της ιστορικής έρευνας δείχνουν ότι η θάλασσα και οι πόροι της ήταν στοιχεία πλούτου και ανάπτυξης για πολλές περιοχές.

Ήταν μάλιστα καθοριστικοί παράγοντες για την ταυτότητα και τον τρόπο ζωής των παράκτιων κοινοτήτων. 

Το ερευνητικό πρόγραμμα

Η όλη έρευνα είναι κάτω από την «ομπρέλα» του ευρωπαϊκού ερευνητικού προγράμματος με τον τίτλο "PERICLES" (Preserving and sustainably governing coastal heritage and landscapes in European coastal and maritime regions). 

Στο πρόγραμμα συμμετέχουν 8 χώρες και την Ελλάδα εκπροσωπεί το Ινστιτούτο Αλιευτικής Έρευνας (ΙΝΑΛΕ) του ΕΛΓΟ - ΔΗΜΗΤΡΑ, σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Κρήτης. 

Η καταγραφή της αλιευτικής πολιτιστικής κληρονομιάς κάθε περιοχής, με στόχο τη διαφύλαξη των πολύτιμων πανάρχαιων αλιευτικών γνώσεων και πρακτικών, αλλά και την κοινοποίησή τους στην παγκόσμια ερευνητική κοινότητα είναι σε εξέλιξη τα τελευταία 3 χρόνια και αναμένεται να ολοκληρωθεί η πρώτη φάση μέσα στο 2021. 

Στην ελληνική ομάδα του Pericles συμμετέχουν οι: Δήμητρα Μυλωνά, Μάνος Κουτράκης, Χρύσα Γιουμπίλη, Άρης Τσαντιρόπουλος, Αργύρης Σαπουνίδης, Ανδρομάχη Οικονόμου, Αδάμ Φιλιππίδης, Νίκος Σταματάκης, Αλίσα Σολάιμαν, Μαρία Μιχελάκη. 

Το ψάρι ήταν… προνόμιο των πλουσίων 

Ποια είδη ήταν τα ακριβότερα

Πάντως τα έως τώρα ευρήματα είναι άκρως ενδιαφέροντα. Οι αρχαίοι Έλληνες ήταν καλοφαγάδες, είχαν ιδιαίτερη προτίμηση στα μεγάλα φρέσκα ψάρια τα οποία… ήταν και τότε πανάκριβα. 

Φαίνεται μάλιστα ότι τα ψάρια αυτά ήταν σχεδόν αποκλειστικό προνόμιο των πλουσίων. Από τα πρώτα στις προτιμήσεις εκτιμάται ότι ήταν τα μπαρμπούνια, τα χέλια και οι τόνοι.

Ειδικά για το μπαρμπούνι και το χέλι, η τιμή τους έφτανε σε αστρονομικά για την εποχή ύψη. 

Από τον 2ο αι. π.Χ. σώζεται ένας τιμοκατάλογος ψαριών σε μία λίθινη επιγραφή από το Ακραίφνιο της Βοιωτίας, που την εποχή εκείνη βρισκόταν στις όχθες της λίμνης Κωπαΐδας. 

Ο τιμοκατάλογος αυτός περιλαμβάνει θαλασσινά και λιμναία ψάρια σε ποικίλες τιμές. 

Η αντιδημοκρατική πράξη ενός πλουσίου της αρχαιότητας

Υπάρχουν αναφορές σε πολλά αρχαία κείμενα για ένα περιστατικό στην Κλασσική Αθήνα, όπου ένας πλούσιος πολίτης αγόρασε όλα τα ψάρια κι έγινε δέκτης κριτικής αφού η πράξη του θεωρήθηκε αντιδημοκρατική επειδή δεν άφησε καθόλου ψάρια για τους υπόλοιπους.

Τα επαγγέλματα του ψαρά και του ιχθυεμπόρου 

Το επάγγελμα του ψαρά θεωρούνταν ένα από τα πιο δύσκολα, ιδιαίτερα για όσους ψάρευαν στη θάλασσα, αν και επιγραφικές μαρτυρίες μιλάνε για εύπορες συντεχνίες ψαράδων κοντά σε πλούσιους ψαρότοπους. 

Ιδιαίτερα κερδοφόρο, όμως, φαίνεται να ήταν το επάγγελμα του ιχθυέμπορου.

Τα ψάρια… του λαού

Σύμφωνα με την κ. Μυλωνά, οι αρχαίοι Έλληνες είχαν ιδιαίτερη προτίμηση στα πετρόψαρα του Αιγαίου, αλλά επιδίδονταν και στην αλιεία πολλών πελαγικών ειδών, όπως ο τόνος -ο οποίος κατείχε ιδιαίτερη θέση στην προτίμηση των αρχαίων- οι παλαμίδες, τα σκουμπριά και ο γαύρος, ο οποίος κατά εποχές ήταν εξαιρετικά άφθονος και ψαρευόταν πολύ εύκολα με κυκλικά δίχτυα.

«Βέβαια, δεν έχουμε συνταύτιση ονομάτων για όλα τα ψάρια που αναφέρονται σε αρχαίες πηγές, παρά μόνο εκεί που δίνονται λεπτομέρειες για τα χαρακτηριστικά των ψαριών», διευκρινίζει.

Όσον αφορά τα μεταποιημένα ψάρια, όπως ο παστός τόνος και οι αντζούγιες, αλλά και τα μυστηριώδη μελάνδρυα, καταναλώνονταν ευρέως, απ' όλες τις κοινωνικές τάξεις και αποτελούσαν προϊόν ενός πολύ ανθηρού εμπορίου σε όλη τη Μεσόγειο και τις γειτονικές θάλασσες. 

Βασικό στοιχείο διατροφής η σάλτσα "γάρος"

Μεταξύ αυτών, τονίζει η κ. Μυλωνά, «ο γάρος αποτελούσε στην αρχαιότητα και στον μεσαίωνα, βασικό στοιχείο της διατροφής».

«Ο γάρος ήταν ένα είδος σάλτσας, φτιαγμένος από σιτεμένα εντόσθια λιπαρών ψαριών με αλάτι, αντίστοιχος με τη σάλτσα ψαριού (fishsauce) της κουζίνας της Άπω Ανατολής. 

Ο γάρος υψηλής ποιότητας (από εντόσθια και αίμα τόνου) ήταν πανάκριβος. 

Υπήρχαν πόλεις γύρω από τη Μεσόγειο και τον Εύξεινο Πόντο που ζούσαν από την παραγωγή και το εμπόριο του γάρου και των λοιπών ιχθυηρών προϊόντων. 

Σήμερα, βρίσκουμε τους αμφορείς στους οποίους διακινούνταν, οι οποίοι εκτός από το χαρακτηριστικό τους σχήμα, συχνά περιέχουν υπολείμματα των μεταποιημένων ψαριών».

Η ανάλυση DNA 

Στις φωτογραφίες παρακάτω, τα ψαροκόκαλα που δίνουν στους ερευνητές πολύτιμα στοιχεία για τις ψαρο-συνήθειες της αρχαιότητας. 

Όπως αναφέρει ο «ΕΛΓΟ Δήμητρα» στο πλαίσιο του προγράμματος «PERICLES» έχουν γίνει αναλύσεις σε εργαστήρια γενετικής όπου εξετάστηκαν οστά ζώων και ανθρώπων που διατηρούν, όπου το επιτρέπουν οι συνθήκες ταφής, τμήματα του γενετικού τους υλικού. 

Στο πλαίσιο των εργασιών του PERICLES γίνεται ανάλυση οστών ψαριών από τρεις αρχαιολογικούς χώρους των ακτών του ΒΑ Αιγαίου, του Κρυονερίου (5η και 4η χιλιετία π.Χ.) και της Αργίλου και των Αβδήρων (1η χιλιετία π.Χ.). 

Τα οστά αυτά αποτελούν μάρτυρες της αρχαίας αλιείας και ιχθυοφαγίας.